Aansluitend op mijn artikelen over Halloween en Zwarte Piet leek het me leuk om ook iets over Kerstmis en Oud & Nieuw te schrijven. Ook dit artikel is meer historisch dan spiritueel van aard en is bedoeld om te informeren en inspireren.
Viering van Kerstmis en Oud & Nieuw
Met Kerstmis herdenken Christenen de geboorte van Jezus, vaak met een kerkelijke viering. Voor veel mensen is Kerstmis vooral een familiefeest, een gezellig samenzijn met veel en lekker eten. Vaak met cadeautjes, die (vooral in Angelsaksische landen) door de Kerstman worden gebracht. Oud & Nieuw vieren veel Nederlanders met familie of vrienden, voorzien van oliebollen kijkend naar een oudejaarsconference op televisie, met om twaalf uur champagne en vuurwerk. Maar wat vierden onze voorouders eigenlijk in deze tijd van het jaar? En welke oude gebruiken of rituelen zouden ons ook nu (weer) van nut kunnen zijn?
Feestdag van Mithras, Sol Invictus en Jezus
In de oudheid vierde men op 25 december de geboortedag van de Perzische god Mithras. Vanwege de uitgestrektheid van het Perzische rijk werd Mithras ook in Europa vereerd. De Romeinen vierden op 25 december het feest van hun zonnegod, Sol Invictus (onoverwonnen zon). Toen het Christendom zich ontwikkelde en steeds invloedrijker werd, wilde de kerk graag af van de feestdagen van deze heidense goden. Daar werd een mooie oplossing voor gevonden: aangezien het onduidelijk was wanneer Jezus was geboren, koos men voor 25 december als zijn geboortedag. Zo hadden de mensen toch een feestdag op 25 december en verdween de herinnering aan de oude goden.
Midwinterfeest
Onze Germaanse en Keltische voorouders vierden op 25 december het midwinterfeest. De winterzonnewende stond centraal: vanaf 25 december werden de dagen weer langer en de nachten korter. Deze voorbode van de aanstaande lente werd uitbundig gevierd. Mensen haalden groene takken in huis en versierden deze met vruchten en bloemen (onze kerstbomen zijn hier een voortvloeisel van). Men vierde de symbolische strijd tussen koning Eik (de groeikracht van de natuur) en koning Hulst (de afbrekende kracht van de natuur). Op 21 juni (de zomerzonnewende), als de dagen korter worden, won koning Hulst en tijdens de winterzonnewende, als de dagen langer worden, won koning Eik. Ook toen al at men op 25 december overvloedig, dat zou in het nieuwe jaar een goede oogst opleveren. Mensen offerden voedsel aan de goden om hen tevreden te stellen. Etenswaren werden vaak in meel gerold en in olie gebakken. (Onze oliebollen zijn hier een moderne versie van.) De restanten van de offergaven werden aan de arme mensen gegeven.
Kalenderwijziging
Om geen vermenging te krijgen tussen de geboortedag van Jezus en het heidense midwinterfeest, heeft Paus Gregorius in 1582 een kalenderwijziging doorgevoerd. Sindsdien valt de winterzonnewende op 21 december. Overigens wordt Jezus vaak ‘het Licht voor de wereld’ genoemd, hij is als het licht in de wereld gekomen om de duisternis te verdrijven. Hoewel dit niet letterlijk genomen dient te worden (het gaat om goed en kwaad), blijft er toch een associatie met midwinter, wanneer de dagen langer en de nachten korter worden.
Twaalf dagen van rust, donkerte en stilte
Het midwinterfeest wordt ook Joelfeest (Yule) genoemd. Joel betekent wiel: het wiel van het jaar, van de seizoenen. Van 25 december tot 6 januari duren de dagen en nachten ongeveer even lang en staat het wiel stil. Onze voorouders mochten niet werken in die periode, alles kwam tot rust. Aan het einde van deze periode werd met muziek, zang, dans en lawaai het wiel symbolisch weer in beweging gezet, om de levenskracht van de natuur op te wekken. (We zien dit nu nog terug in het midwinterhoornblazen.) De kerk heeft deze periode van 12 dagen overgenomen: tijdens dit ‘dodekahemeron’ wordt de komst van Jezus gevierd, van zijn geboorte tot aan het bezoek van de drie wijzen uit het oosten (Driekoningen).
Vuur, dodenscharen en vruchtbaarheid
Na de twaalf dagen van rust ontstaken onze voorouders midwintervuren op de dorpspleinen en werd het zogeheten Joelblok verbrand: het vuur wekte de kracht van dit eikenhouten blok op, wat zorgde voor vruchtbaarheid. De as werd vaak over de akkers gestrooid (daar zitten stoffen in die het land vruchtbaar maken). Op sommige plaatsen in Nederland steekt men met oudjaar nog altijd grote vuren aan en begin januari zijn er kerstboomverbrandingen. Voor het overige zijn deze vuren in de loop der eeuwen verhuisd van de dorpspleinen naar onze open haarden thuis. Onze voorouders geloofden dat de doden aan het eind van het jaar in wilde, luidruchtige scharen door de lucht raasden (de wilde jacht), aangevoerd door de god Wodan. Ze gooiden alles op de grond overhoop en maakten zo het land weer vruchtbaar. (Meer over de dodenscharen kun je lezen in mijn artikel over Halloween).
Vuurwerk en lawaai
Het zelf afsteken van sier- en knalvuurwerk met oudjaar is vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw in Nederland gangbaar geworden. De vuurwerktraditie komt oorspronkelijk uit China, waar het gebruikt werd om boze geesten te verdrijven. Die gedachte sluit aan op onze oude tradities: de wilde dodenscharen maakten niet alleen zelf veel lawaai, ze werden soms ook met veel kabaal door de mensen aangemoedigd. Want, zodra de doden (en andere geesten, demonen en dergelijke die bij hen waren) uitgeraasd waren, konden ze aan hun reis naar het hiernamaals beginnen en werd alles weer rustig op aarde. Je kunt deze tradities zien als een vorm van opruimen: het oude (jaar) is klaar, wordt verbrand of met lawaai verdreven. Men is klaar om het nieuwe jaar met een schone lei te beginnen
Omkering van de gevestigde sociale orde
Op 6 januari eindigde de Joeltijd. Deze dag, die een periode van 12 dagen afsloot, werd ook Dertiendag genoemd. Christenen vieren op 6 januari Driekoningen, het bezoek van de drie wijzen uit het oosten aan de pasgeboren Jezus. Opvallend is dat in diverse oude en huidige culturen rond deze tijd een omkering van de gevestigde sociale orde plaatsvindt. De wilde jacht is daar een voorbeeld van: de doden hielden zich niet koest, maar toonden zich, met veel misbaar. Het latere vuurwerk is ook een verstoring van de gewone gang van zaken op straat. In sommige landen wordt met Driekoningen een boon in het eten verstopt: het kind dat de boon aantreft is voor een dag ‘koning’. Wij kennen deze omkering met Carnaval: Prins Carnaval ontvangt de sleutels van de stad en daarmee voor enkele dagen het gezag. Door dergelijke uitspattingen en omkeringen kunnen de mensen even ‘uit hun dak gaan’, waarna ze weer klaar zijn voor ‘het normale leven’ en zich gedragen conform de sociale normen.
De Kerstman
De Kerstman zoals we die in Nederland kennen is ontstaan uit de Engelse Father Christmas en de Amerikaanse Santa Claus. Deze laatste is ontstaan is uit onze Sinterklaas en diverse oude mythologische winterfiguren. Wat deze grootvaderlijke personages gemeen hebben, is dat ze kinderen cadeautjes geven. In Angelsaksische landen gingen arme kinderen vaak zingend langs de deuren, in de hoop dat ze iets te eten kregen (zie ook onze gebruiken met Sint Maarten). De Christmas Carol zanggroepen zijn hier een overblijfsel van.
Dagaz filosofeert
Veel mensen hebben kerstvakantie of wat extra vrije dagen eind december en begin januari. Laten we deze periode goed gebruiken en leren van onze voorouders. Enkele suggesties:
- Leef met de seizoenen. Gebruik de laatste maanden van het jaar voor loslaten, afronden, opruimen en weggooien. Dat kan figuurlijk (in je hoofd), maar ook letterlijk, zoals het opruimen van je huis, kantoor of digitale omgeving. De energie van het voorjaar is juist heel geschikt om nieuw projecten te starten, persoonlijk of zakelijk.
- Maak in de twaalf dagen periode ruimte voor bezinning, rust en reflectie. Kijk eens naar het afgelopen jaar: waar ben je dankbaar voor? Wat is klaar, wat laat je achter in het oude jaar? Wat wordt je intentie en focus voor het nieuwe jaar? Dit kun je individueel doen, met vrienden en familie en ook met je team, met je collega’s.
- Neem licht en donker symbolisch: in welk duister (van jezelf of van de wereld) wil jij je licht meer laten schijnen? Hoe ga jij meer licht en vrede in de wereld brengen?
- Gebruik de (oude) symboliek van vuur voor alles wat je wilt loslaten, opruimen etc. Verbrand het, in werkelijkheid of symbolisch. Als je graag vuurwerk afsteekt, bedenk dat wat je wilt ‘wegknallen’, wat klaar is en in het oude jaar mag achterblijven.
- Haardvuur en vuurwerk kun je zien als moderne versies van de midwintervuren en de Joelblokken: de natuurkrachten weer opwekken voor een vruchtbaar nieuw jaar. Door hierbij stil te staan stimuleer je ook je eigen creativiteit, scheppingskracht etc.
- Ga naar buiten, wandel in de natuur, haal een groene plant in huis etc. Leer de natuur weer meer waarderen: het groen, de groeikracht van Moeder Aarde.
- Even uit je dak gaan is heel gezond. Bezoek een Oud & Nieuw feest, ga lekker dansen of organiseer zelf iets ‘wilds’. Maak plezier!
Dagaz, 30 december 2020
ZijSpreekt
Wil je iets organiseren rondom dit onderwerp? Ik ben beschikbaar voor lezingen en dagvoorzitterschap via ZijSpreekt.